Jedna z wielu wsi u stóp Jizerských hor, zwraca uwagę na swe ciekawostki

Droga z polskich Markocic do czeskich Heřmanic (fot. A. Lipin)

Heřmanice (czyt. Herzmanice, niem. Hermsdorf) wiją się w dolinie rzeczki Oleška (Miedzianka w Polsce), do której wpada tutaj Heřmanicki potok. Leżą w Kraju i Okresie Liberec, na polsko-czeskim pograniczu, 6 km na pd.-zach. od Frýdlantu. Heřmanice łączą się z polskimi Markocicami – częścią Bogatyni. Przez wieś prowadzi "Przemytnicza ścieżka rowerowa" (trasa č. 3039) z Hrádka nad Nisou do Višňové.

Wedle urbarza dóbr frýdlantskich z roku 1381 Heřmanice założył możny ród Biberštejnów – panów na zamku Frýdlant. W 1544 r. wieś przejęła rodzina Schwanitz, posiadająca opodal niewielki majątek ziemski. W 1668 r. okolica przypadła rodowi Gallas – następcom na Frýdlancie.

Przez ostatnie wieki Heřmanice, pozostające w cieniu sąsiedniego Dětřichova, w którym była fara i szkoła, systematycznie się wyludniały. W roku 1869 we wsi żyło 1313 osób, w 1930 r. - 1125, a po wysiedleniu Niemców w 1950 - liczba obywateli spadła do 454. Dziś mieszka tutaj ok. 220 osób.

Wąskim torem

Zatopione w asfalcie szyny przypominają o kolejowej historii Heřmanic (fot. A. Lipin)

Stacja kolejowa niestety jest ruiną. Nie ma pomysłu na wykorzystanie budynku w turystyce czy gastronomii (fot. A. Lipin)

W 1900 r. do Heřmanic dotarła linia kolei wąskotorowej Friedland↔Zittau (Frýdlant↔Żytawa). Uroczyste otwarcie nastąpiło 25 sierpnia. Kiedy w 1945 r. saską część Górnych Łużyc na wschód od Nysy włączono do Polski, pociągi przez nowe granice (polsko-czeską i polsko-niemiecką) przestały kursować. Kolejka na 9-kilometrowym odcinku czeskim jeździła jeszcze do 1976 r. Z uwagi na marginalne wykorzystanie uległa ostatecznej likwidacji w 1984 r. Waląca się stacja kolejowa, wciąż należy do Czeskich Kolei, ale wznowienie ruchu kolejowego jest nierealne.

Kodešova skála

Przemarsz Wehrmachtu w kierunku granicy z Czechosłowacją obok Zollhaus w Reichenau (Bogatynia, ul. Pocztowa 17) 2 października 1938 r. (arch. autora)

Na teren gminy Hermsdorf 22 września 1938 r. wkroczył uzbrojony oddział sudeckiego freikorpsu. Bez oporu obsadził jej zachodnią część. Tutejsza Straż Obrony nie mogła temu zapobiec. Wieść o tym wydarzeniu szybko obiegła okolicę. Wśród ludności Frýdlantu krążyły plotki, więc niejaki Otokar Kodeš, nauczyciel frýdlantskiej szkoły, postanowił poznać rzeczywistą sytuację.

Mimo że heřmanicki patrol wojskowy ostrzegał przed wejściem do wsi, Kodeš i jego towarzysz Perner, kontynuowali eskapadę. Po 100 m marszu rozległ się huk karabinu. Zraniony Kodeš poległ, a Perner wzięty do niewoli i skazany przez sąd polowy za zdradę stanu zmarł w obozie koncentracyjnym. Po wojnie udało się odszukać zabójcę Kodeša, Niemca Sudeckiego Maxa Frinkera i Nadzwyczajny Sąd Ludowy w styczniu 1947 roku skazał go na śmierć.
Odsłoniętą bazaltową ścianę przy głównej drodze we wsi, nazwano na cześć dzielnego nauczyciela Kodeszową Skałą (Kodešova skála). Ustanowiono ją 1 lutego 1997 r. pomnikiem przyrody, chroniącym obszar o powierzchni 0,11 ha.

Siła nurtu

Kodešova skála z tablicą pamiątkową i zawsze świeżymi kwiatami... (fot. A. Lipin)

Oleška przepływająca przez Heřmanice bierze początek kilka kilometrów wyżej w Górach Izerskich. Wraz z siecią kanałów tworzyła dawniej mały ustrój wodny do napędzania kół młyńskich i elektrowni wodnych.
Trzy młynówki (kanały doprowadzające wodę) napędzały maszyny w warsztatach koronczarskich. Kolejne ujęcie z Oleški kierowało wodę do młyna – zlikwidowanego w latach 70. XX w. Płynąca dalej woda poruszała koło wodne piły drzewnej. Do dziś zachowały się jej pozostałości (posesja nr 46). Jeszcze jedna młynówka, łącząca się z płynącym spod lasu Heřmanickim potokiem, napędzała małą prądnicę i zasilała zbiornik wodny fabryki (dziś nieczynnej).

Niestety kanały są zasypane, a jazy zniszczone. Choć naszym przodkom służyły doskonale. W epoce wielkiej industrializacji - latach 50. XX stulecia - pobudowano ogromne siłownie spalinowe, więc zaniechano korzystania z naturalnych źródeł energii. Dziś tendencja jest odwrotna lecz odbudowa zniszczeń często bardzo trudna. Izerskie lasy świadczą o tym najlepiej.