Rozłożysta góra na zachodnim skraju Gór Izerskich dominuje nad Bogatynią podwójną kulminacją

Lysý vrch · Graniczny Wierch z Bogatyni (fot. A. Lipin)

Wierzchołek góry nie jest wybitny - osiąga 643 m n.p.m. Porasta go od dawna rozległa łąka. Dzisiejsza nazwa - Lysý vrch - oddaje więc jego wygląd. Trudny do wyróżnienia szczyt oznaczono słupkiem triangulacyjnym.
Oferuje dobre walory widokowe w kierunku południowym. Rozciąga się stąd panorama na czeskie Góry Izerskie, Liberec i Dolinę Nysy Łużyckiej, Grzbiet Jesztedzki, Góry Łużyckie i Góry Żytawskie. Nieźle widoczną górą jest sąsiednia Výhledy (Guślarz).

Masyw Albrechtická vrchovina (fot. A. Lipin)

Lysý vrch należy do najdalej na zachód wysuniętej części Gór Izerskich. Niewysoki masyw - Albrechtická vrchovina (Wyżyna Albrechtickia), poza Lysým vrchem obejmuje inne niewybitne wierzchołki: Spálený vrch (581 m n.p.m., niem. Brandberg) oraz Kameniště (608 m n.p.m., niem. Steinberg). Poprzez dolinę Jasneho potoka / Przepiórki (niem. Schladebach) odcinającą Lysý vrch od słabo wyróżniającego się w terenie zwieńczenia 493 m n.p.m. (niem. Spitz Berg, w polskim i czeskim brak nazwy), Wyżyna Albrechticka sięga do wspomnianej góry Výhledy (pol. Guślarz, niem. Gickelsberg). Czeski podział geomorfologiczny do masywu zalicza także Kančí vrch (680 m n.p.m.), który leży po wschodniej stronie Albrechtickeho sedla (Albrechtickiej Przełęczy).

Grupę górską otaczają osiedla: Albrechtice u Frýdlantu, Mlýnice, Nová Ves, Vysoká, Dolní i Horní Vítkov, Jasna Góra, Bogatynia-Markocice, Heřmanice, Kristiánov, Dětřichov.

Wysoki Las

Hohenwald - nieistniejąca wieś na górze (arch. A. Lipin)

Na południowym skłonie góry zwanej dawniej Hoh Wald rozciągała się wieś. Oddalona o kilka kilometrów od Albrechtic u Frýdlantu po czesku nazywała się Vysoký. W gminnej kronice po raz pierwszy osada pojawia się 30 października 1610 r. Osadę założyć miała rzekomo Katharina von Rädern - regentka państwa stanowego Frýdlant, Liberec i Zawidów. Podczas wielkich łowów na przełomie XVI i XVII w. hrabina miała się zapędzić aż na samą górę, a na popasie zasmakować wody z miejscowego źródełka. Do tej pory w tutejsze dzikie ostępy leśne zapuszczali się tylko węglarze i drwale, którzy zakładali na polanach tymczasowe schronienia. Pani na zamku Frýdlant zadysponowała, że powstanie tutaj regularna osada i do wybudowania pierwszych trzynastu domostw, zatrudniła budowniczego z Nowego Miasta pod Smrkiem. Hrabina doglądała budowy, ale ponieważ nie była z jej przebiegu zadowolona, dręczyła budowniczego nieustannymi uwagami, krytyką i wytykami. Biedak odebrał sobie życie.
Na ile jest to historia prawdziwa dziś trudno orzec. Jednakże Katharina von Rädern rzeczywiście była zapobiegliwą gospodynią. W zarządzanej krainie rozbudowała liberecki zamek, założyła wieś Kateřinky, lokowała Bílý Potok, zezwoliła na budowę dwóch młynów, trzech kuźni, wolnego folwarku; wspierała górnictwo, huty żelaza i szkła, a także finansowała miejskie szpitale we Frýdlancie i Libercu.

W późniejszych wzmiankach osada Hohenwald określana bywała jako gniazdo kłusowników. Właśnie z "Wysokiego Lasu" pochodził zabójca leśniczego Málka (Malíka), którego śmierć upamiętnia pomniczek, położony opodal, pod Kančím vrchem. Kłusownik Antonín Rieger morderstwa dokonał w 1870 r., lecz dopiero po 27 latach mu tego dowiedziono. Zasądzoną karę śmierci przez powieszenie ostatecznie zamieniono na 12 lat ciężkiej kaźni.

Hohenwald - pocztówka z reklamą karczmy Wenzla Hirscha (arch. A. Lipin)

W 1834 r. w osadzie było już 31 domów zamieszkanych przez 185 ludzi. Najwyższą liczbę 234 mieszkańców Hohenwald osiągnął w roku 1880 (w 1900 r. mieszkało 206 osób w 42 domach). Przedwojenny spis z 1939 r. wskazuje, że było tu wówczas 41 domostw i 136 osób.
Począwszy od roku 1642 aż do 1894 sołtysami byli członkowie rodu Zückler (vel Zücker).
W latach 1918-38 działały we wsi dwie gospody, jeden sklep i pracował jeden dekarz. Wioska należała do parafii Vítkov, lecz na miejscu była szkoła, do której chodziły także dzieci z Vítkova.

Na skraju wsi, na parceli nr 123 zajmującej część rozległego wierzchołka góry, w 1830 r. sołtys Eduard Zückler, za zgodą pana Christopha Christiana Grafa Clam-Gallas, wybudował wiatrak. Trudno o lepszą lokalizację - wiatrów tu nigdy nie brakowało, a okoliczne wsie zapewniały utrzymanie. Rocznie, obsługiwany przez jednego młynarza, przerabiał 180 metrów zboża i wyrabiał 120 cetnarów mąki. Syn Václava Zücklera - Josef, postawił na sąsiedniej parceli nr 122, dom pod numerem 33. Piekł w nim chleb.
Z nieznanych przyczyn w latach 1862-66 kamienny "holender" nie pracował. W 1866 r. wiatrak zniszczyli maszerujący przez Hohenwald pruscy żołnierze, nacierający na Cesarstwo Austriackie. Następnie był wykorzystywany jako mieszkanie. Cokolwiek osobliwym jest faktem, że właściciel nie tylko nie odnowił wiatraka, ale zaczął rozbierać jego mury. Został ukarany wysoką grzywną za to, że zubożył kraj o istotny obiekt. W roku 1868 r. podczas strasznej burzy wiatrak poważnie ucierpiał. W latach 1880-96 przypominał już tylko ruinę.
Adolf Zückler - krewny pierwotnego właściciela - w 1897 r. wyremontował budowlę. Dawny wiatrak mieścił piwnicę i stajnię oraz mieszkanie. Na I piętrze sypialnie, a w najwyższej kondygnacji urządzono pokoje gościnne.
Aby przyciągnąć turystów, do 13-metrowego cylindra dawnego wiatraka wieżyczkowego, dobudował 7-metrową konstrukcję drewnianą i w ten sposób powstała wieża widokowa. Perspektywa z góry wybitnie się poszerzyła i poza Czechami można było podziwiać panoramę Górnych Łużyc i Śląska.

Gasthaus Wartburg - gospoda przy dawnym wiatraku (arch. A. Lipin)

Dom nr 33 przebudowano na gospodę. "Wartburg" - okazały budynek o charakterystycznej sylwetce - cieszył się znaczną popularnością. Gospoda odwiedzana szczególnie w okresie letnim, swą rolę spełniała do II wojny światowej. Dzisiaj z wieży pozostały tylko nagie mury, a z gospody zachowały się ledwie fundamenty.

Od końca lat 90. XX stulecia wierzchołek Lysego vrchu jest gęsto zabudowany instalacjami nowoczesnej technologii. Stoją tutaj dwa maszty telekomunikacyjne z antenami telefonii komórkowej, a od 2004 r. pracują także elektrownie wiatrowe. Turbiny zabudowane na 6 wieżach wysokości 58 m, napędzane trójpłatowymi wirnikami o średnicy 36 m, dają moc 525 kW każda.
Wiatr zatoczył historyczne koło i Lysý vrch znów słynie z wiatraków. Może wypada górze nadać nową nazwę? Np. Wiatrowa Góra?

Wieś Vysoký po wysiedleniu niemieckiej ludności w 1945 r. nie została zasiedlona przez Czechów. Domy popadające w ruinę ostatecznie rozebrano, a teren wsi zamieniono w pastwiska. Dziś z niedużej, acz malowniczo położonej miejscowości, pozostał jeden dom, główna droga przez wieś oraz aleja prowadząca do wiatraka.

Czytasz jedną ze stron artykułu. Przeczytaj także pozostałe: