W Górach Izerskich wykształciły się torfowiska górskie należące do największych w Europie Środkowej. Różnorodny pod względem florystycznym i hydrologicznym element krajobrazu i unikalna wartość przyrodnicza

Torfowiska izerskie to grube pokłady torfu oraz ostoja rzadkich gatunków roślin i zwierząt (fot. Z. Kamiński)

Rozmieszczenie torfowisk na terenie Polski nie jest równomierne. Najobficiej występują w północnych krainach przymorskich, niewiele jest ich w pasie wielkich dolin, zaś w górach są one nieliczne i zajmują małe powierzchnie, przy czym więcej wykształciło się ich w Sudetach niż w Karpatach.

Torfowiska Gór Izerskich zaliczane są do typu wysokiego i przejściowego. Mają specyficzny, niepowtarzalny charakter. Pod względem genezy, ukształtowania powierzchni i szaty roślinnej wykazują wiele cech wspólnych z torfowiskami na dalekiej północy, zwłaszcza w Skandynawii. Unikalny charakter ekosystemów torfowiskowych Gór Izerskich powoduje, że są uważane za torfowiska górskie o charakterze subarktycznym. Nie mają swoich odpowiedników w innych częściach Polski. O niepowtarzalnych wartościach przyrodniczych tych ekosystemów świadczy fakt, że trzy czeskie torfowiska chronione w rezerwacie Rašeliniště Jizery (pol. Torfowiska Izery) wpisane zostały na listę Ramsar Sites jako unikalne kompleksy subarktyczne. Na tej liście umieszczane są ekosystemy bagienne o znaczeniu międzynarodowym. W czeskiej części Gór Izerskich utworzono łącznie 20 rezerwatów, z których większość to rezerwaty torfowiskowe o łącznej powierzchni ok. 500 ha.

Torfowisko Na Čihadle (fot. A. Lipin)

Czynnikami decydującymi o powstawaniu i rozwoju torfowisk są przede wszystkim: klimat, obecność nieprzepuszczalnych utworów podścielających złoże torfowe, a także rzeźba terenu. Góry Izerskie spełniają wszystkie te warunki. Dzięki temu mógł się tu wykształcić wyjątkowy, różnorodny pod względem florystycznym i hydrologicznym element krajobrazu - torfowiska górskie, stanowiące unikalną wartość przyrodniczą. Torfowiska Izerskie istotnie różnią się od torfowisk nizinnych sposobem powstawania, rozwojem oraz roślinnością. Liczne cechy upodobniają je natomiast do znacznie wyżej położonych w Karkonoszach torfowisk subalpejskich, a także do odległych torfowisk skandynawskich.

Torfowisko Bagienko (fot. Z. Kamiński)

W ekosystemach bagiennych w Górach Izerskich można wyróżnić 15 zbiorowisk roślinnych, z których część jest unikalna na obszarach górskich. Spotkać tu można 20 chronionych, reliktowych i rzadkich gatunków roślin torfowiskowych. Dla wielu z nich tutejsze ekosystemy stwarzają ostatnią szansę przeżycia. Godne podkreślenia są retencyjne (gromadzące wodę) jak i krajobrazowe walory torfowisk.

Dla ochrony tych "cudów natury" utworzono w obu państwach dzielących Góry Izerskie, rezerwaty ochronne. Największe z nich to Rašeliniště Jizery w Republice Czeskiej i "Torfowiska Doliny Izery" w Polsce.

Całkowita powierzchnia obszaru podlegającego ochronie w rezerwatach wynosi 574 ha, w tym grunty leśne zajmują 429 ha. W sumie wraz z przylegającymi do tych torfowisk łąkami i lasami zostały utworzone największe w Polsce i jedne z największych w górach Europy Środkowej rezerwaty chroniące torfowiska. Pełnią one wiele funkcji. Od najważniejszych - ochronnych, przez naukowe i edukacyjne, po turystyczne. Bardzo istotne są również funkcje wodochronne i retencyjne. Zwłaszcza po ogromnej degradacji lasów Gór Izerskich.

Torfowiska egzystują niczym wielka gąbka magazynująca ogromne ilości wody (fot. Z. Kamiński)

Największy rezerwat w polskiej części Gór Izerskich - "Torfowiska Doliny Izery" obejmuje niemal w całości Izerską Łąkę (ponadto część Kobylej Łąki oraz Izerskie Bagno). Izerska Łąka (zwana niewłaściwie Izerską Halą lub Halą Izerską) to rozległa, zamknięta niecka, do której ze zboczy otaczających ją gór napływają masy zimnego powietrza, tworzące zastoiska. Najczęściej takie zjawiska występują w czasie bezchmurnej nocy przy wyżowej pogodzie. Dość często zdarza się to w okresie wegetacyjnym. Konsekwencją jest występowanie tzw. zmrozowisk, które na Izerskiej Łące osiągają niespotykane nigdzie w Polsce rozmiary. Izerska Łąka ponadto zbiera znaczne ilości wody - pochodzącej z obfitych i częstych opadów, gęstych zamgleń i dużej wilgotności powietrza połączonych z gwałtownymi spadkami temperatur. Ukształtowanie terenu pozwala na utrzymanie się specyficznych warunków termicznych i stałej znacznej wilgotności gleb o nieprzepuszczalnym podłożu. Wszystkie wymienione czynniki, występujące razem tworzą wyjątkowo korzystne warunki do rozwoju torfowisk.

Izerska Łąka (fot. Z. Kamiński)

Dlatego na całym obszarze Izerska Łąka stanowi potężne, kilkumetrowej głębokości "składowisko" tłustego torfu, który zalega tam od tysięcy lat i nadaje temu zakątkowi tak szczególny charakter.

Przez cały czas gromadzenia się torfu znajdujące się w wodzie minerały prowadziły do stałego wzbogacania resztek organicznych i powstania rozmaitych kwasów humusowych. W efekcie znajdziemy w izerskim torfie związki żelaza, wapnia, magnezu, sodu, siarki, węgla, czy krzemu.

Surowy izerski klimat zdecydował, że na powierzchni wielu torfowisk wykształciły się specyficzne formy erozyjne w postaci wielu rynien, miniaturowych zastoisk wody (jeziorka) oraz powierzchni z odsłoniętym torfem, których nie spotyka się na niżowych torfowiskach wysokich, za to są powszechne na torfowiskach skandynawskich. Wiek najstarszych pokładów torfu określa się na około 11 tysięcy lat. Jednak większość torfowisk jest znacznie młodsza i rozpoczęła swój wzrost około 5,5 tys. lat temu.

Jeziorko na Izerskiej Łące (fot. Z. Kamiński)

Charakterystycznym elementem rzeźby terenu w tej części Doliny Izery są terasy rzeczne. To nietypowe dla górnego odcinka górskiej rzeki. Powstają one na skutek wcięcia koryta rzecznego w skały podłoża oraz w osady naniesione przez samą rzekę. Ustawiczne podmywanie jednego brzegu przez meandrującą Izerę czyli erozja boczna, prowadzi do jego podcięcia, podczas gdy drugi brzeg pozostaje płaski i nanoszone są na niego świeże osady (piasek, żwir, otoczaki). Widoczna staje się wtedy asymetria dna doliny: strome, prawie pionowe, podcięte terasy z jednej strony rzeki oraz zalewowe pokryte osadami przy drugim brzegu.