Rzeczpospolita Polska była gotowa przehandlować wielką odkrywkę węglową za słowacką dolinę

Spotkanie z prof. Piotrem Pałysem, autorem KWESTII ŻYTAWSKIEJ, w Bogatyni 19 kwietnia 2017 r.

Publikujemy dwa fragmenty książki prof. Piotra Pałysa Kwestia żytawska 1945-1949. Na skrzyżowaniu interesów czeskich, niemieckich, rosyjskich, serbołużyckich i polskich wydanej przez Państwowy Instytut Naukowy — Instytut Śląski w Opolu w 2016 r. Publikacja będzie przyczynkiem do rozmowy o powojennych roszczeniach czeskich wobec Niemiec, serbołużyckich marzeniach o własnym państwie, polskim stanowisku wobec ledwie co zyskanych terenach na Zachodzie oraz stosunkach polsko-serbołużyckich. Spotkanie z autorem w bogatyńskiej bibliotece 19 kwietnia 2017 r. (początek spotkania godz. 17, wstęp wolny). ZAPRASZAMY! Do lektury i spotkania.

Kwestia żytawska 1945-1949

(fragmenty)

W opracowaniu z 1 czerwca 1945 r., zatytułowanym Memorandum Łużyckich Serbów - narodu słowiańskiego w Niemczech, który żąda wyswobodzenia i przyłączenia do Czechosłowacji, ŁSNW [Łužiskoserbski narodny wuběrk] domagał się włączenia Łużyc do ČSR na zasadzie terytorium z zapewnioną autonomią kulturalną, żądał też umiejscowienia w Budziszynie oddziałów służb finansowych, banku, kolei i poczty, powołania - analogicznie jak w ČSR - rad narodowych, wyznaczenia kierującego administracją przedstawiciela czechosłowackiego rządu na Łużycach, utworzenia sieci szkolnictwa podstawowego, średniego i technicznego, wreszcie podjęcia rozmów z ZSRR na temat jak najszybszego obsadzenia Łużyc armią czechosłowacką. Konkretyzując zakres terytorialny przyszłych rewindykacji, autorzy memorandum oprócz serbołużyckich okręgów w rejonie Drezno—Budziszyn wymienili także okręg żytawski o powierzchni 406,33 km² z 52 miejscowościami i 85367 mieszkańcami oraz okręg Żytawa-miasto o powierzchni 20,36 km², zamieszkany przez 37924 osób. Ponadto domagano się, żeby w łużyckich miastach, w tym także w Żytawie, stanowiska landratów objęli Serbołużyczanie wskazani przez ŁSNW. W memorandum wspomniano również o czeskich koloniach na Łużycach w Białej Wodzie, Budziszynie i Żytawie, podkreślając tradycyjnie dobre stosunki łączące tamtejszych Czechów z Serbołużyczanami oraz obiecując uruchomienie dla nich narodowego szkolnictwa.
Postulaty ŁSNW w tym czasie poparła także reaktywowana na Górnych Łużycach Domowina — narodowa organizacja Serbołużyczan. Rozpatrując w maju 1945 r. ewentualne warianty rozwiązania kwestii łużyckiej, rozważano m.in. możliwość przyłączenia Łużyc do Czechosłowacji i przyznania im autonomii podobnej do tej, jaką przed wojną obiecywano Rusi Zakarpackiej, a także obsadzenie Łużyc w granicach z 1815 r. przez armię czechosłowacką. Na autonomicznym terytorium Łużyc Serbołużyczanie uzyskaliby swój narodowy "obszar chroniony", w którym mogliby pozostać wyłącznie Niemcy mieszkający tutaj przed 1919 r. Zamierzano wprowadzić tam ustrój demokratyczny, przeprowadzić podział ziemi, zlikwidować wielkie koncerny oraz oddzielić państwo od kościoła. Jednocześnie domagano się wypuszczenia na wolność wszystkich jeńców narodowości serbołużyckiej, zwolnienia narodu serbołużyckiego od ponoszenia kosztów reparacji wojennych, a także pomocy ze strony ZSRR i ČSR przy usuwaniu zniszczeń wojennych i odtwarzaniu pogłowia bydła i koni.

...

Serbskie święto (przed rokiem 1923; źródło: Deutsche Fotothek)

We wrześniu 1945 r. w Bogatyni zainstalował się sztab 37. Pułku Piechoty wchodzącego w skład 7. Dywizji Piechoty 2. Armii Wojska Polskiego, który w następstwie rozkazu tworzącego Wojska Ochrony Pogranicza został przeformowany w 3. Komendę Ochrony Pogranicza. Na terenie worka żytawskiego zorganizowała ona strażnice w Wigancicach, Markocicach, Porajowie, Białopolu, Trzcińcu i Bratkowie.
W tym czasie ten wąski pas ziemi pomiędzy Nysą Łużycką a występem frýdlantskim dla administracji polskiej nie miał większego znaczenia. W dyrektywach z końca 1946 r. w sprawie wytyczenia zachodniej granicy Polski, jakie otrzymała wysłana do Nowego Jorku na sesję Organizacji Narodów Zjednoczonych delegacja rządowa, Komitet ds. Zagranicznych Ziem Odzyskanych, postulując przyłączenie do Polski całego Zgorzelca wraz z węzłem kolejowym, uznał jednocześnie worek żytawski za terytorium niemające istotnego znaczenia, jeśli zostanie zachowana linia kolejowa ze Zgorzelca do Frýdlantu.
Wprawdzie na obszarze worka żytawskiego zastano jedną z największych wówczas odkrywkę węgla brunatnego, ale siedziba władz kopalni wraz z brykietownią, sortownią oraz wszystkimi warsztatami znajdowała się po lewej stronie Nysy Łużyckiej — w miejscowości Hirschfelde, gdzie zlokalizowana była również elektrownia o mocy 150 MW. Obiekty te wraz z bogatyńską odkrywką zostały przejęte przez Radziecką Administrację Wojenną.
Uwzględniając te wszystkie okoliczności, zespół rzeczoznawców przygotowujący polskie propozycje wymiany terytoriów, które zamierzano przedstawić podczas rokowań polsko-czechosłowackich w lutym 1946 r., w odniesieniu do rejonu Żytawy proponował: "Tzw. worek żytawski wraz z przyległym od N [północy] obszarem miasta Zawidów [Seidenberg] o obszarze ok. 181 km kw. posiada dwa aspekty: łużycki, czeski [skreślono: niemiecki]. Obszar niezniszczony, przemysłowo-rolniczy, słabo komunikacyjnie związany z resztą Polski. Może być oddany za rejon Popradu".

_____________________

Piotr Pałys, Kwestia żytawska 1945-1949. Na skrzyżowaniu interesów czeskich, niemieckich, rosyjskich, serbołużyckich i polskich, Państwowy Instytut Naukowy — Instytut Śląski w Opolu, Opole 2016, s. 107-8, 120-1.

Magazyn GÓRY IZERSKIE jest patronem medialnym spotkania z prof. Piotrem Pałysem w Bogatyni. Serdecznie na nie zapraszamy!