Prymarne dla naszych gór hasła w starym słowniku, mają wartość nie tylko poznawczą

Izera na Kobylej Łące na pejzażu Paula AUSTA (1866-1934)

Co to są Góry Izerskie i kędy płynie Izera nadająca im nazwę? To pytania elementarne, od których wypada rozpocząć izerską wędrówkę: historyczną, realną, literacką, artystyczną, czy też jakąkolwiek inną. W naszym magazynie na te pytania odpowiedzieliśmy już niejednokrotnie. Może więc wydać się to trywialne, że do tego wracamy, lecz warto przytoczyć jedne z najstarszych w języku polskim naukowych objaśnień geograficznych obiektów: Izery i Gór Izerskich. Uhonorujemy też wiekopomne dzieło, w którym opisy się te znalazły.

Karta tytułowa Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich

Imć Filip Sulimierski, polski matematyk i geograf urodzony 1843. roku w Sieradzu, pisujący do tygodnika geograficzno-krajoznawczego "Wędrowiec", "Tygodnika Ilustrowanego", "Gazety Handlowej", "Gazety Polskiej", "Kuriera Warszawskiego" i "Nowin", członek-założyciel Kasy im. Józefa Mianowskiego — Fundacji Popierania Nauki w Warszawie. Pod koniec swego życia podjął się tytanicznego dzieła: redakcji i wydania Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Encyklopedyczne opracowanie, po śmierci (1885) inicjatora i pierwszego redaktora, kontynuowane aż do 1902 r. stało się serią o ogromnej doniosłości. Zbiór kilkusetstronicowych piętnastu tomów, zawiera objaśnienia gigantycznej ilości toponimów z obszaru Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz terenów, które do Królestwa Polskiego w różnych wiekach należały lub były z nim czasowo związane, np. Śląsk, Prusy Książęce, Inflanty. Słownik jest nieocenionym źródłem geograficznej wiedzy, często o nieistniejących już miejscowościach, zapomnianych obiektach fizjograficznych, i oczywiście o toponimach utraconych za wschodnimi granicami dzisiejszej Polski. Ma znaczące walory historyczne w ujęciu gospodarczym, demograficznym, a nawet biograficznym. Cytując za Wikipedią: "już z chwilą wydania dzieło stanowiło wyjątkowo cenny — na skalę światową — przykład pracy encyklopedycznej. Z czasem coraz bardziej doceniano ogrom pracy redaktorskiej i wydawniczej". Wielokrotnie wznawiany, aż po naszą współczesność, słownik Sulimierskiego jest jednym z głównych źródeł opracowań geografii historycznej, genealogii, kulturoznawstwa, etnologii i toponomastyki. Był szeroko wykorzystywany podczas pracy komisji nazewniczej przywracającej i nadającej nazwy geograficzne po maju 1945 na terenach odzyskanych i przejętych od Rzeszy Wielkoniemieckiej przez odrodzoną Polskę.

Można w Słowniku geograficznym KP... znaleźć niemało haseł opisujących geografię Zachodniego Śląska, a także Górnych Łużyc. Właśnie z tego najbardziej nas interesującego obszaru, warto wynotować dwa kluczowe, chciałoby się rzec — prymarne, hasła.

Izera: Iser-fluss, Jizera na XIX-wiecznej fotografii (arch. autora)

Isergebirge, czyli Góry Izerskie z początku XX w. wg Prof. Carla Ernsta Morgensterna: Torfowisko wysokie k. (Wielkiej) Izery ze Smrkiem (Tafelfichte) w tle (arch. autora)

Obu cytatów nie można pozostawić bez komentarza. Nie wszystkie bowiem zawarte w nich informacje pokrywają się ze stanem dzisiejszej wiedzy. Pozostawiając jako ciekawostkę, odmienną od nam współczesnej pisownię, wytknąć należy nieścisłość w lokalizacji źródeł Izery. Rozpoznając jako Większą i Mniejszą Izerę odpowiednio Górną Izerę i Jizerkę, ta właśnie czeska rzeczka nie bierze przecież początku z Hinterberg, czyli Wysokiej Kopy. W czeskich górach płyną dwa potoki o nazwie Jizerka i najprawdopodobniej o tę drugą — karkonoską, chodziło autorom hasła. Źródli ona na południowy zachód od góry Medvědín w górskiej osadzie Horní Mísečky. Oba cieki spotykają się w miejscowości Horní Sytové, gdzie jest Izera już sporą rzeką. Czy autorzy hasła wiedzieli o izerskiej Jizerce? Bardziej pasuje do niej miano "Izery Mniejszej", tworzącej Izerę. Problem niestety w tym, że w okolicy źródeł karkonoskiej Jizerki nie ma góry nazywanej podówczas Hinterberg. Jest zaś taka oczywiście w Górach Izerskich. To najwyższa góra pasma, dziś Wysoka Kopa.
"Grzbiet Wolski" to oczywiście Vlašský hřeben rozpoczynający się od Smrka, zwany w XIX stuleciu Wolsche (Welscher) Kamm. Ówcześni czescy geografowie (a właściwie możni właściciele ziemscy od XVI w.) właśnie na tej górze lokowali źródła Izery. Wynikało to ze sporu granicznego toczonego przez 300 lat między Schaffgotschami, a rodami czeskimi władającymi Jizerskymi horami. Właściwe źródła ("Większej") Izery, w postaci licznych potoczków, znajdują się na południowych stokach Stogu po śląskiej stronie gór. Jizerka bierze początek między Vlašským hřbetem a Středním Jizerským hřbetem.

Także hasło "Izerskie góry" zawiera błąd wyróżniający Smrk (Tafelfichte) jako górę najwyższą. Wziąć jednak trzeba pod uwagę, że wysokości n.p.m. Wysokiej Kopy i Smrka różnią tylko 2 metry, a metody pomiaru sprzed 150 laty nie były tak dokładne jak dzisiejsze. Stwierdzenie, że obie Izery toczą swe wody między Wolskim Grzebieniem a Izerskim, również musimy wybaczyć, jak i nadmienione już nieścisłości względem lokalizacji źródeł. Informacje o nich musiały być trudne do pozyskania z odległej Warszawy, a współpracownicy redaktorów nie zawsze byli zawodowymi topografami. Do dziś, w epoce nawigacji satelitarnej i powszechnie dostępnych zdjęć lotniczych, zdarzają się bardziej rażące błędy.
Przykuwająca uwagę jest za to informacja, że "w miejscowości zwanej Izerska Louka (łąka)" są Góry Izerskie "nieprzebytemi moczarami pokryte". Co oczywiście dobitnie wskazuje, że na lewym brzegu Izery rozciąga się nie hala izerska a Izerska Łąka. Znamienny jest także brak w haśle wzmianki o szklanych hutach Carlsthal i Józefiny. Wraz ze wskazówkami topograficznymi i toponomastycznymi oraz wyróżnieniem tzw. czeskich źródeł Izery oraz uznaniem Smrka za najwyższy szczyt, niemal pewne jest czeskie pochodzenie informacyj o "Izerskich górach" i Izerze.

Polecam gorąco także inne hasła i pozostałe tomy słownika. Zwłaszcza poszukiwaczom rodowych korzeni na ziemiach utraconych na Wschodzie. Mogą wiele wynieść z lektury.

• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. 1-15, Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski i in.
• Warszawa: Kasa im. Józefa Mianowskiego 1880–1902
• (reprint) Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1986-1987

Dostępny w Dziale Regionalnym Książnicy Karkonoskiej
oraz jako wydanie elektroniczne na płycie