Moja podróż po ojczyźnie z Turyngii w Góry Olbrzymie aż po źródła Łaby i przez Czechy w Góry Kruszcowe, Johann C. F. GutsMuths, w przekładzie M. Wawrzyńczaka, ukazała się nakładem WIELKIEJ IZERY w Chromcu pod koniec 2021 roku

Pójdź teraz w ślad za mną, Jakubie. Jakże okropna sceneria otacza tu człowieka ze wszystkich stron; przyroda w ostępach Missisipi nie jest dziksza, surowsza i bardziej nieokiełznana; Las Turyński w porównaniu z tym tutaj to ogród, Góry Smolne to miły gaik. Mokradła, bagna, skały, stojące i przewrócone świerki, torfowiska i mszary, a wszystko to w najstraszliwszym pomieszaniu; uschłe drzewa, z których odpadła kora, gapią się na człowieka, strasząc nagimi konarami. Z prawej i lewej, choć w pewnej odległości, piętrzą się jeszcze wyższe pasma górskie. Przez tę dzicz ścieżka prowadzi długo w dół, niemal wyłącznie po kamieniach, skałach i bagnach. Tu i ówdzie ułożono kładki z pniaków i gałęzi, na których można uczyć się sztuki łapania równowagi; każdy krok musi być prawidłowo wymierzony i obliczony, a pomyłka w rachubie grozi niechybnie ugrzęźnięciem w wodzie i błocie po kolana.

Droga ta jest zupełnie nieprzejezdna, czy to dla wozów czy dla wózków ręcznych. Wszystko tu transportuje się na plecach w tak zwanych nosiłkach. Ścieżka prowadzi z grzbietu coraz głębiej w las. Po prawej stronie zostawiamy niedalekie źródła Izery i wychodzimy na nieco rozleglejszą, trawiastą okolicę, która zwie się Łąką Izerską. Tutaj leży osada Izera, cała z drewna pobudowana. Jej mieszkańcy utrzymują się z pracy w lesie i częściowo z hodowli bydła. Odtąd nędzna drożyna biegnie wzdłuż Izery, która wyznacza tu granicę pomiędzy Czechami i Śląskiem. Ledwie zdążył człowiek odsapnąć na tym krótkim odcinku po trudach marszu i straszliwych widokach dzikiej natury, gdy na nowo zaczyna się sceneria godna dziewiczych ostępów Ameryki. Nieokiełznana rzeka przeciska się szumnie pomiędzy potężnymi głazami, które zagradzają jej drogę. Jest tu już całkiem szeroka, a ze względu na swą barwę przedstawia ciekawy widok; jej wody, być może ze względu na torfiasty grunt, są czerwonobrązowe, niczym piękne, przejrzyste piwo. Zbocza porasta świerkowy las, gdzie żywe drzewa sąsiadują z uschłymi, stojące z chylącymi się do upadku i całkiem zwalonymi, wszystko w straszliwym nieładzie, pień na pniu, mech na mchu. Tu i ówdzie drzewa obaliły się do rzeki, tamując jej nurt, sprawiając, że wścieka się i kipi. Gdy szliśmy przez to pustkowie, wisiało nad nim posępne, zawilgłe niebo; nadciągnęły chmury i przykryły wierzchołki gór. Wszędzie leżały jeszcze połacie śniegu; krótko mówiąc, wszystko sprzysięgło się, by krajobraz uczynić jeszcze bardziej ponurym.

Około południa dotarliśmy do huty szkła, która stoi w lesie niedaleko rzeki Izery. Należy ona do prywatnego przedsiębiorcy, u którego bez przerwy pracuje dwunastu majstrów; mimo to rzadko są w stanie nadążyć z produkcją, taki jest popyt. Wyrabiają tu też szyby. Stoję i z wielką przyjemnością obserwuję ogromną wprawę, jaką zdobyli ci ludzie w szklarskim fachu dzięki wieloletniej praktyce. Zamiast piasku jako fryty używają tu czystego kwarcu, który przywożą w wielkich kawałach, podgrzewają i biją stępami. Kiedyś huta ta stała bliżej Szklarskiej Poręby; jest jednak w zwyczaju, gdy w miarę upływu lat las się przerzedzi, przenosić takie zakłady w rejony jeszcze nieprzetrzebione. Naprzeciwko huty właściciel ma swoje brudne mieszkanie, które służy również jako gospoda. Tutaj jedliśmy na obiad to, co nam podano, to znaczy mleko i chleb z masłem, i słono za to zapłaciliśmy, bo każdy z nas musiał wysupłać jednego srebrnego grosza, to znaczy dziewięć fenigów. Powiedz to owym hulakom, którzy jedzeniem i piciem nabawiają się podagry i gośćca, że tutaj człowiek może małym kosztem furie te od siebie odpędzić, zmuszonym będąc codziennie srebrnego grosza na obiad wydawać, a dwa na nowe buty.

Od huty do Szklarskiej Poręby las ciągnie się nieprzerwanie i jest tak samo dziki jak dotąd; droga jest jednak o wiele lepsza, na tyle że zimą staje się przejezdna dla sań, którymi zwożą tędy drewno.
Ten wielki las, którego przejście zajęło nam dzisiaj siedem godzin, należy do hrabiego Schaffgotscha i ciągnie się od Świeradowa aż po Śnieżkę; obwód jego wynosi około mil pięciu. To jednak, co serce miłośnika dzikiej przyrody napełnia radością, urzędnika państwowego musi przerażać. Las zaściela niezliczone mnóstwo pięknych świerków, ofiar owego fatalnego owada, co wyssał z nich żywotne soki, nim przewróciła je burza. Czy nie ma sposobu, wy, niemal wszechmocni ludzie, by nad tym robaczkiem zapanować? Przyznaję chętnie, żem w tych sprawach laik, ale zdrowy rozsądek podpowiada, co następuje: leśnicy, zajmując się głównie myślistwem, mają dość czasu, by codziennie przeszukiwać las, wypatrując przewróconych drzew, by je następnie pociąć i porąbać, a co najmniej spalić. Gdyby zło duszone było w zarodku, od pierwszego zaatakowanego drzewa, można byłoby, wydaje mi się, mieć nadzieję na uratowanie lasu. Jednak to, jak jest on tutaj zarządzany, nie podoba mi się wcale. Prawdą jest, że bardzo wiele drewna tnie się w wioskach górskich, zwłaszcza w Świeradowie, na deski, i że wiele spławia się, gdy odpowiednio przybiorą strumienie, jednak głęboko w lesie zalega tyle drewna, że przez kilka zim cały Śląsk miałby czym palić w piecu. Mówiono mi też, że wypala się tu węgiel drzewny, lecz mimo że szedłem przez las, to śladów takiej działalności widziałem bardzo niewiele. Jako że w pobliżu nie ma też żadnych hamerni, zmuszony jestem zadać w końcu pytanie: dlaczego tutejsza gospodarka leśna jest w tak opłakanym stanie?

Byliśmy może pół godziny drogi od huty, gdy ujrzeliśmy idącą za nami szybkim krokiem dziewczynę. Dogoniła nas wkrótce, pozdrowiła i poszła dalej. Niebawem jednak zawróciła i przyłączyła się do nas, zauważając, że lepiej podróżuje się w towarzystwie. Przyjrzała się nam uważnie, szybko nabrała pewności siebie i okazała tyle naiwności, że więcej nie uświadczy się w Paryżu i Londynie u wszystkich panien razem wziętych. Było to ładne szesnastoletnie stworzenie, świeże i zdrowo rumiane, ze wsi, lecz odziane schludnie, i nader gadatliwe. Szkoda, że tak niewiele rozumiem z górskiej gwary. Spostrzegłszy, że na zmianę walizkę dźwigamy, tak długo i szczerze prosiła, żeśmy jej w końcu ją dali. Za nic sobie jej potem odebrać nie pozwoliła i niosła aż do Szklarskiej Poręby. Pytała nas o szeroki świat, który jej wydawał się równie odległy co nam Polinezja, i co chwila wołała w zdumieniu: "Ło mój Boże! Ło Jezusie Nazareński!", słuchając o tak niebywałej podróży. Ładniutkie to stworzenie utrzymuje się z rodzicami z tkania; nic im więcej nie trzeba niż dziennie chleba za dwa srebrne grosze.

Mocno padało i wskroś przemokliśmy, ale gospoda w Szklarskiej Porębie, do którejśmy wkrótce dotarli, wszystkie nam te niedogodności wynagrodziła. Od dziewczyny, która niosła nasz bagaż, wziąłem torbę, najpierw jednak dałem jej drobny napiwek, którą przyjęła z radością, a oczy nieomal nabiegły jej łzami. Żegnając się, serdecznie uścisnęła nam dłonie. Ta dobra, niewinna istota polubiła nas, mimo że nie byliśmy katolikami — tylko księża są siewcami religijnej nienawiści, natura nigdy — zamiast jednak iść swoją drogą została na miejscu, by nam się przyglądać. Po chwili znalazła nawet sposobność, by porozmawiać z córką gospodarza, po to tylko, aby na nas jeszcze popatrzeć. Nigdy nie zapomnę prostoty i niewymuszonej, prawdziwie naturalnej swobody, z jaką gawędziły. Niedługo potem podeszła do mnie mająca już dziewiąty krzyżyk na karku staruszka, matka gospodarza, która resztę swoich dni spędza na przędzeniu i domowej krzątaninie, i szepnęła mi do ucha:
— Ta dziewczyna tam, moja wnuczka, a córka gospodarza, ma już narzeczonego.

Następnie zaczęła snuć opowieści o tym, jak to sama kiedyś była panną na wydaniu; jak to przystojny zagrodnik z Mirska zabiegał o nią, ale ona odrzuciła jego zaloty, bo mieszkał za daleko. Starałem się powstrzymać śmiech na myśl o tej dużej odległości, gdy ktoś zapukał w okno. Był to wysoki, barczysty mężczyzna. Poprosił dziewczynę, aby podeszła doń na chwilę, gdyż ma jej coś do powiedzenia. Czy myślisz, Jakubie, że ona tak po prostu wyszła na zewnątrz? Nie! Szybko niczym strzała wyskoczyła przez okno, pośmiała się i pożartowała z narzeczonym, a potem wróciła drzwiami, by z naszą tragarką dalej śmiać się i żartować.

Jakubie, szczęśliwi ludzie mieszkają tu w chatach z drewna; nie mają pojęcia o zakłamaniu i fałszu, a dzięki znikomym potrzebom, pracy, porządkowi i czystości są w swym ubóstwie bogaci. Niczego nie udają, a zdrowie i wesołość wynagradzają im brak luksusów i wygód.
(Moja podróż po ojczyźnie z Turyngii w Góry Olbrzymie, fragment)

Zostałem wezwany zarówno przez ministra [Friedricha Antona] von Heinitz, jak też przez kilku członków akademii [Akademii Sztuki w Berlinie — przyp. red.] do wybrania się w podróż w śląskie góry, aby tam na wzór wcześniejszych, poczdamskich obrazów, utrwalić najbardziej interesujące części gór... Starałem się utrwalić piękne śląskie okolice, z zapałem i wiernością, dostarczałem rocznie dwie sztuki Akademii Królewskiej, z których w przyszłości 14 zostało wyrytych w miedzi przez D. Bergera. Także dla pana hrabiego Hochberga sporządziłem okazałą ilość krajobrazów, którymi udekorowany jest jeden cały pokój na jego zamku w Książu". (S. C. Reinhardt)

Złożyliśmy m. in. wizytę malarzowi Reinhardtowi (...). Z dziesięciu jego pejzaży wykonano w Berlinie ryciny barwne, zakupiłem ich cztery, ponieważ dają obraz całego pasma Karkonoszy. (...) Reinhardt zauważył, w rozmowie ze mną, że z najwyższych gór nie widać nic malowniczego, nic, co mógłby użyć, jako temat do swoich obrazów. Na Śnieżce odczułem słuszność jego uwagi, bo kiedy oko ogarnia taką liczbę przedmiotów naraz, postrzega tylko ogromne masy; tymczasem cała przyjemność, jaką daje malarstwo, polega na dokładnym przedstawieniu szczegółów.”

Skarbiec Ducha Gór 22/2002

Malarstwo niemieckie. Od symbolizmu do klasycyzmu

Listy o Śląsku, John Quincy Adams