Na Starym Trakcie Handlowym Żytawa — Jelenia Góra, u stóp mitycznego zamku

Proszowa w Górach Izerskich (fot. A. Lipin)

Proszowa (niem. Cunzdorf, Kunzdorf, Kuntzendorff, Cuntzendorff, Kuntzendorf, Gräflich Kunzendorf, Kunzendorf) jest niewielką wsią (nieco ponad 100 mieszkańców) położoną na północnych stokach Tłoczyny (783 m n.p.m., niem. Scheibenberg). Przez wieś płynie niewielki potok Łada.

Kunzendorf, post Rabishau im Schlesien: Dorfbachbild, Am Kreuzweg, Kretscham, Schule, Evangelische Kirche, Katholische Kirche — Proszowa, poczta Rębiszów na Śląsku: Widok na wiejski potok, Na krzyżówce, Karczma, Szkoła [ewangelicka], Kościół ewangelicki, Kościół katolicki

Najdawniejszy znany zapis wspomina o Cunzdorf w 1211 r. Dzisiejsza Proszowa zatem należy do najstarszych osad w okolicy. Powielane notki o powstaniu Kunzdorf wskazują, że była wsią prywatną, należącą do protoplastów rodu Schaffgotschów ze Starej Kamienicy (Alt Kemnitz). Jednak dokument z 1242 roku, pierwszy wymieniający starokamienicki zamek, jest falsyfikatem. Historycy zaś uważają, że wymieniony w nim rycerz Sciboto Scoff (Siboth Schaff), który miał dostać warownię we władanie od księcia Bolesława Rogatkę, nie istniał.

Kunz to krótka forma imienia Konrad, ale też przekształcone Hinz — zdrobnienie Heinricha. Jeśli ojkonim Kunzdorf, rzeczywiście pochodzi od imienia Kunz/Hinz, być może wskazuje na pierwszego właściciela wsi lub zasadźcę. Czy zatem prawdą jest, że wieś założona została na fali osadnictwa prowadzonego przez Bolesława I Wysokiego (panował w l. 1163-72)?
Czym zaś było podyktowane nadanie w 1947 r. urzędowej nazwy Proszowa? Przez dwa powojenne lata tzw. dzikiego nazewnictwa, mówiono na wieś Iwenica. Tę zaś nazwę zachowała dawna leśniczówka, w przysiółku Antionowa — Jaroszycach (Bożej Górze).

Murowano-szachulcowy dom nr 16 w Proszowej (fot. A. Lipin)

Proszowa wg przekazów, które nie mają potwierdzenia w dokumentach ani też śladach terenowych, miała być rzekomo zapleczem dla zamku usytuowanego na tzw. Odartych Skałach (niem. Rabishauer) na stokach Urwistej (562 m n.p.m., niem. Kahleberg). Wzgórze w znacznej części zajmuje kamieniołom wydobywający bazalty, zatem jeśli nawet jakakolwiek warownia tam stała - pozostałości po niej zostały zmielone przez kruszarki kamienia.

W Proszowej, choć jest bardzo stara, nie ma zbyt wielu zabytków. Poza kilkoma domami szachulcowymi (w tym przysłupowymi), najlepiej zachowanym jest kościół katolicki z XV w. pw. św. Jana Chrzciciela. Po przebudowach późnogotycka bryła otrzymała barkowe wyposażenie i zdobienia. Kościół otacza niewielki cmentarz.

Szachulcowy kościół ewangelicki

Kuntzendorf untrem Kahlenberg [pol. Proszowa pod Urwistą] na starej rycinie — od lewej: zbór ewangelicki, pastorówka, kościół katolicki (Friedrich Bernhard Werner, Friedenskirchen, Gnadenkirchen und Bethäuser, 1748-1752)

Mieszkańcy Cuntzendorff, jak wielu miejscowości śląskich na przełomie XVI i XVII w., ulegli nowemu prądowi religijnemu i przeszli na wiarę Lutra. Miejscowy kościół stał się więc zborem ewangelickim. W trakcie wojny trzydziestoletniej, 6 marca 1629 r. cesarz Niemiec Ferdynand II Habsburg wydał edykt restytucyjny, który zmuszał protestantów do zwrotu wszystkich dóbr kościelnych od 1552 roku katolikom. Mimo, że po zawarciu pokoju westfalskiego w 1648 r. kończącego wojnę trzydziestoletnią, Dom Habsburgów był stroną przegraną, izerscy luteranie z Gräflich Kunzendorf byli pozbawieni świątyni. Zapewne, bo tak czyniło wielu mieszkańców Śląska, aby kultywować swój obrządek jeździli aż do Meffersdorf (pol. Pobiednej), na Górnych Łużycach, które odebrane Królestwu Czech przez Saksonię w 1635 r. cieszyły się wolnością kultu protestanckiego. Tzw. kościoły graniczne funkcjonowały na całej granicy górnołużycko-śląskiej.

Dopiero po zawarciu ugody w Altranstädt (1 września 1707 r.), Józef I Habsburg został zmuszony do oddania protestantom śląskim 121 kościołów. W tej kwocie nie znalazł się jednak kościół z Kunzendorf. Choć ugoda zezwalała wreszcie na budowę własnych domów bożych ewangelikom, to we wsi podjęto się tego dopiero w 1742 roku, zaraz po zajęciu Śląska przez Królestwo Prus.
Ukończona w roku 1744, jak większość w obrządku protestanckim, świątynia była skromna. Założona na planie prostokąta, nakryta łamanym dachem naczółkowym, bez wieży, o konstrukcji szachulcowej. Wnętrze oświetlone było dwoma rzędami niskich, prostokątnych okien oraz świetlikami w dachu. Wystrój zmieniono w 1820 r. roku — zbudowano nowy ołtarz, ambonę i malowane na biało złocone organy. W 1891 r. podjęto remont świątyni — niestety ostatni.
Parafia ewangelicka w Proszowej zrzeszała także ówczesnych mieszkańców Antoniowa i Kwieciszowic.

Kościół katolicki w Proszowej. Ewangelicka świątynia stała po lewej stronie — pozostała po niej jedynie podmurówka (fot. A. Lipin)

Dom nr 35 murowano-szachulcowy w Proszowej — dawna pastorówka - błaga o remont (fot. A. Lipin)

Na wschód od wsi zachowały się pozostałości cmentarza z ruiną murowanej kaplicy (fot. A. Lipin)

Polacy — społeczeństwo bardzo dbające o swe nekropolie - urządzili na cmentarzu ewangelickim śmietnik (fot. A. Lipin)

Po 1945 r. we większości śląskich i górnołużyckich wsi przejętych od hitlerowskich Niemiec, w których był więcej niż jeden kościół, Polacy wybierali ten w lepszym stanie lub kościół katolicki. Drugi pozostawał nieużywany i szybko ulegał dewastacji. Nie inaczej było w Proszowej. Świątynia ewangelicka niszczała przez kilka dekad. Ostatecznie rozebrano ją w latach 80. XX w. Na jego miejscu urządzono parking przed kościołem katolickim, otoczony oryginalną podmurówką kościoła ewangelickiego.
W sąsiedztwie znajduje się piękny dom pastora, o konstrukcji murowano-szachulcowej. Popada w ruinę i jeśli prędko nie zostanie wyremontowany — podzieli los kościoła.