Dawna atrakcja turystyczna dla kuracjuszy i tkaczy dziś przeżywa renesans

Výhledy / Guślarz 569 m n.p.m. - graniczna góra nad Bogatynią (fot. A. Lipin)

Pierwsza od zachodu góra izerska wyrasta nad poziom morza 569 metrów. Zaliczana jest do masywu Albrechtická vrchovina. Najdalej na zachód wysunięta część Gór Izerskich jest niewysokim masywem. Poza Výhledami, Albrechticka Wierzchowina obejmuje: sąsiedni Lysý vrch (643 m n.p.m., Graniczny Wierch w Polsce, z kulminacją 576 m; niem. Kahleberg), Spálený vrch (581 m n.p.m., niem. Brandberg) oraz Kameniště (608 m n.p.m., niem. Steinberg), a także słabo wyróżniające się w terenie zwieńczenie 493 m n.p.m. (niem. Spitz Berg, brak pol. i cz. nazwy).

Platforma widokowa na wierzchołku Výhledy (fot. A. Lipin)

Widoki z platformy na Výhledy - Jesztedzki Grzbiet nad Libercem (fot. A. Lipin)

Wierzchołek Výhledy znajduje się w Republice Czeskiej. Granica czesko-polska przebiega ok. 100 m poniżej, na północnym stoku, na skraju wsi Jasna Góra. Po obu stronach granicy na szczyt nie prowadzi żaden znakowany szlak turystyczny. W 2014 r. na bazaltowej skałce wieńczącej górę ustawiono drewnianą platformę widokową kilkumetrowej wysokości. Jej uroczyste otwarcie 18 października było kolejną okazją do spotkania czeskich, polskich, niemieckich turystów i regionalistów. Taras widokowy umożliwia podziwianie panoramy północnych Czech z widokiem na Dolinę Nysy Łużyckiej, Liberec i Grzbiet Jesztedzki. Bujny niestary las porastający wierzchołek niestety ogranicza szersze widoki. W kierunku północnym - zupełnie uniemożliwia. Chcąc podziwiać Kotlinę Żytawską i Nieckę Turoszowską z Bogatynią, musimy zatrzymać się niemal 100 metrów niżej, po polskiej stronie, przy krawędzi lasu. Stąd widok obejmuje południowe Górne Łużyce z Pogórzem Izerskim, górującą nad Görlitz — przy dobrej widoczności - Landeskrone (Bieżuńcem), a w kierunku wschodnim doskonale jest widoczny zachodni stok Lysego vrchu.
Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie (Žitavská pánev), Góry Łużyckie oraz czeskie Góry Izerskie widoczne są z zachodnich, południowych i wschodnich stoków góry, poniżej wierzchołkowego zalesienia.
Pełną panoramę z Výhledów, taką jaką oferował wierzchołek w XIX i w pierwszej poł. XX w., można byłoby osiągnąć tylko poprzez wycinkę drzew lub wybudowanie ponad 10-metrowej wieży widokowej.

W bezpośrednim sąsiedztwie Výhledów leżą dwie miejscowości. U stóp południowych - czeska wieś Horní Vítkov (niem. Ober Wittig), administracyjnie część gminy Chrastava. Na północnych stokach - polska Jasna Góra (niem. Lichtenberg) w gminie Bogatynia.

Góra czarów

Jickelberg 567,2 Triangulation Station - na mapie z 1878 r. chyba popełniono błąd w nazwie góry (arch. A. Lipin)

Výhledy posiada polski i niemiecki egzonim: Guślarz oraz Gickelsberg. Pierwszy został wprowadzony w Rzeczpospolitej Polskiej w 1949 r. Zaś niemieckie miano Gickelsberg, w ostatecznym brzmieniu, utarło się dopiero na przełomie XIX i XX w.
Historia obu nazw jest nieco złożona. Zresztą jak większości toponimów na terenach Górnych Łużyc, Śląska oraz Czech, które zostały przejęte od niemieckojęzycznych poprzedników.
Na archiwalnych mapach i w nielicznych dokumentach występują nazwy: Giekelsberg (1753), Gückelsberg (1805), Gichels Berg (1842-1852), Gückels Berg (1863), Gickelberg (1863), Jickelberg (błąd drukarski?; 1878), Gickels-Berg (1905), Gickels Berg (1921), Gickels-Berg (1935). Różnie też było z wysokościami - podawane były: 566 m n.p.m., 567,5, 567,7, 569,4/567,2 (podwójna!), 568 oraz 569.

Najmłodsza wersja niemieckojęzycznej nazwy, Gickelsberg - znaczy tyle co "Kogucia Góra". Gickel bowiem w mowie ludowej określa koguta, czyli wysokoniemieckiego Hahn. Słowo ma częściej spotykany synonim = Go­ckel, będący wariantem również dźwiękonaśladowczym, spotykanym szczególnie w południowych Niemczech, potocznym i żartobliwym. Trochę jak polskie dziecięce "koko".
Zapewne od przetłumaczenia na "Kogucią Górę" wzięła się, używana przez jakiś czas w Czechach nazwa - Kohoutí vrch ("Koguci Wierch"). Nie miała nigdy statusu oficjalnego i trudno dociec, kiedy się pojawiła. Dziś używana w oficjalnej nazwie koła łowieckiego z Hornego Vítkowa.

Co jednak wspólnego ma kogut z Guślarzem? Skąd ptasia konotacja w nazwie tej górnołużyckiej góry? Wiele wskazuje, że to typowe dla nazw miejscowych o wielowiekowej tradycji, nadanie nowego znaczenia przez zniekształcenie pierwotnego, podobnego fonetycznie słowa.
Otóż do rozwiązania zagadki zbliżają dwa tropy.
Pierwsze wyjaśnienie wywodzi nazwę Gickel z przekształcenia wcześniejszego gucken, które znaczy tyle co "skupić swoją uwagę na konkretnym celu; zobaczyć; widok, patrzeć na coś". Jakie procesy językowe musiały zajść, by doszło do takiej przemiany? Czy to górnołużycki dialekt niemieckiego wypaczył gucken w Gückel / Gickel? Nie czuję się kompetentny by tę kwestię wyjaśnić. Warto jednak przypomnieć, że oficjalna czeska nazwa góry brzmi Výhledy, a więc "Widoki".

Wierzchołek Výhledy jesienią 2014 r. - miejsce dawnego kultu? (fot. A. Lipin)

Druga hipoteza etymologiczna pierwotnego miana góry jest bardziej skomplikowana. Otóż powołując się na Friedricha Ludwiga Engelmanna, autora nieocenionej "Geschichte von Reichenau" ("Historia Reichenau"), przywoływane jest rzekome odprawianie obrzędów religijnych na szczycie góry. Miały się odbywać w nieokreślonej pogańskiej przeszłości. Nie wiemy jednak czy za czasów słowiańskich, czy też jeszcze wcześniejszych. Dziś na wierzchołku nie ma żadnych widocznych śladów kultowych, zaś o ile mi wiadomo - góra nigdy nie była przebadana archeologicznie. Na ile więc Engelmann opiera się na faktach, a na ile tylko na przypuszczeniach i legendach?
Właśnie od tych rzekomych obrzędów pogańskich góra miała przybrać swe miano. Niemieckie słowo göckeln (gockeln, gaukeln) = czarowanie lub robienie sztuczek, wywodzi się od średnio-wysoko-niemieckiego goukeln. To znów od staro-wysoko-niemieckiego goukolon = uprawiać magię, sztuczki. W średnio-wysoko-niemieckim - goukel, a w staro-wysoko-niemieckim - goukal = magia; kuglarstwo. Podobno (wg Engelmanna) najstarszą znaną nazwą góry była Gauckelsberg. Jak sugeruje brzmienie, nie wywodziła się raczej od koguta.

Można oczywiście spekulować na temat pogańskiego wykorzystania wierzchołka o piramidalnym kształcie, wyraźnie wybijającego się nad okolicę. Nazwa położonej na stokach góry wsi Lichtenberg (Jasna Góra) kojarzy się z Lichtenberg k. Zgorzelca, nazwanej po 1945 r. Białogórzem. Zachowało się tam sporo przedchrześcijańskich śladów, które pozostawili Bieżuńczanie. Najstarsi słowiańscy mieszkańcy polskich Górnych Łużyc, opodal swego gródka założyli cmentarzysko kurhanowe. Osiedle było położone na wzgórzu, dziś zwanym Husyckim Szańcem. Głównymi bóstwami Bieżuńczan i pokrewnych im Milczan, był rzekomo Biełoboh i Czornoboh. Najważniejszą górą Bieżuńczan był Bieżuniec (dziś Landeskrone nad Görlitz). Obie góry — Landeskrone i Guślarz widzą się, nawet przy średniej przejrzystości powietrza. Czy jednak Bieżuńczanie zapuszczali się aż na południowy kraniec dziedziny zwanej Zagozdem, nad którą górowała Góra czarów? Tego nie wiemy.

Opferfelsen (Granitfelsen Heidenstein) koło Nieder Wiegsdorf - dzisiejszej Višňovej (fot. Ernst Gäbler, 1925)

Uznawaną powszechnie za miejsce składania ofiar była skała na wzgórzu położonym między wsią Višňová a Michalovicami. Pohanské kameny (Pogańskie Kamienie), zwane też Ofiarnymi Skałami (niem. Opferfelsen), leżą na Frýdlantskiej pahorkatinie (Pogórzu Izerskim). Jednakże już w 1895 r. berliński archeolog i badacz Górnych Łużyc, Rudolf Virchow badał rzekomy stół ofiarny. Uznał, iż występujące na jego powierzchni zagłębienia przeznaczone na ofiarną krew i inne płyny rytualne, są naturalnym wytworem wietrzenia. Aczkolwiek udokumentowane są przypadki odprawiania modlitw i spotkań miejscowej ludności na wzgórzu, przy ogniskach w okresach przesileń. Tyle, że w czasach chrześcijańskich. Czy podobną rolę mógł pełnić położony 13 km na południe Guślarz? Wyjaśnienie być może przyniosłyby wykopaliska archeologiczne.

Sugestie, że Gickel w nazwie i pogańskie obrzędy na górze mogą mieć coś ze sobą wspólnego, bowiem w niektórych kulturach kogut był symbolem Słońca, a więc sił witalnych i urodzaju, więc zapewniał zdrowie i pomyślność, są jedynie nienaukowymi dywagacjami.
Niemniej to kultowe tropy dały podstawę polskiej nazwie góry. Ukuta przez Komisję Urzędowych Nazw Miejscowości, wprowadzona rozporządzeniem Ministra Administracji Publicznej z 28 maja 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości, została ustalona nazwa GUŚLARZ. Nie "Goślarz" i nie "Góślarz", które to można spotkać na mapach, w opracowaniach krajoznawczych, a nawet dokumentach. Są błędne.
Warto podkreślić, że formalnie nazwa Guślarz jest egzonimem, bowiem wierzchołek góry leży przecież w Rep. Czeskiej.
Współczesna polska nazwa bezpośrednio nawiązuje do rzekomego obrzędowego charakteru wierzchołka i nie jest przełożeniem niemieckiej Koguciej Góry, ani też czeskich Widoków. Guślarz to wiejski czarownik, szaman; człowiek zajmujący się znachorstwem, znachor, zaklinacz (za Słownikiem Języka Polskiego), a gusła to obrzędy towarzyszące praktykom magicznym (tamże). Postać guślarza doskonale znana jest miłośnikom mickiewiczowskich "Dziadów".

Czytasz jedną ze stron artykułu. Przeczytaj także pozostałe: