Bardzo bogato prezentuje się hydronimia Pogórza Izerskiego jeżeli przypomnieć, że są to tylko urzędowe nazwy cieków ustalone w roku 1951 i stanowiące dorzecze trzech głównych rzek: Nysy Łużyckiej (prawy brzeg), Kwisy i Bobru (lewy brzeg). Nie ma tutaj nazw nieurzędowych toków wodnych.

NYSA ŁUŻYCKA: Biedrzychówka, Miedzianka, Czerwienica, Ślad, Przepiórka, Ochota, Krzywa Struga, Szkło, Witka, Okleśna, Ziębówka, Kocia, Źrenica, Mytwa, Czerwona Woda, Płonka, Włosienica, Lipniak, Nieciecz, Studzianka, Jędrzychowicki Potok, Trojnica, Moczyna, Zielnica, Żarecki Potok, Bielawka.
KWISA: Płoka, Długi Potok, Mrożynka, Czarnotka, Skitnica, Rączyna, Dzieża, Czarny Potok, Złotniczka, Łużyca, Czerniawa, Oldza, Rybnik, Młyńska Struga, Bruśnik, Miłoszowski Potok, Grabiszówka, Olszówka, Wilka, Słotwa, Siekierka, Gozdnica, Łazek, Luciąża, Bród, Iwnica, Gościszowski Potok, Wierzbowiec, Strużka, Czerwieniec, Polanka, Czerna Wielka, Złoty Potok, Czerna Mała.
BÓBR: Kamieniczka, Łada, Grudna, Więziec, Kościelnica, Jamna, Ośna, Srebrna, Kózka, Kwilica, Wilczyca, Słotwina, Płóczka, Stoczek, Mierzwiński Potok.

KUNM wprowadziła wiele ciekawych hydronimów, ale nie ustrzegła się przed przeniesieniem nazw typowych dla innych regionów: Strug (Wielkopolska) i Stoczków (Małopolska). Współcześnie powielane są najczęściej te właśnie przeniesione nazwy (Złoty Stok!), a nie najciekawsze hydronimy KUNM: Okleśna, Nieciecz, Źrenica, Rączyna, Iwnica, Kwilica i Łużyca.

Lista nazw Pogórza Izerskiego uznanych za piękne przedstawia się następująco: Głęboczek, Iwnica (287), Kwilica (379), Łużyca (486), Miligram (38), Misiura (62/II), Opałek (158/II), Ślad (358/II), Świętoń (365/II), Wysoka Stróża (457/II). [Cyfra w nawiasie oznacza stronę w drugim tomie SGTS "Pogórze Izerskie"]

Głęboczek to urzędowa nazwa stawu na potoku Łużyczce, pomiędzy Kościelnikami Dolnymi i Jałowcem, nadana w roku 1954 przez KUNM. Niemiecka nazwa hydronimu brzmiała: Tief Teich. Łużyczka wypływa na NW skraju Wzniesień Radoniowskich, na północ od Grodnicy i na SW od Jałowca na wysokości ok. 290m, a uchodzi w Kościelnikach Dolnych  do Słotwy na prawym jej brzegu, na wysokości ok. 220m. Długość potoku wynosi ok. 2,5 km. Musiałem podać te dane, ponieważ hydronimy nie występują w SGTS. Łużyczka szerokim łukiem od wschodu i NE opływa dawną leśną cegielnię Wald-Ziegelwerk, aby poniżej tego miejsca przyjąć z lewej strony jedyny swój dopływ i opuścić tereny leśne za drogą Kościelniki Dolne-Jałowiec. Przed tą drogą przepływa przez pierwszy Leśny Staw, a za wspomnianą drogą po 1,9 km biegu od źródła osiąga Głęboczek, staw o kształcie zbliżonym do trapezu. Bardzo ładna urzędowa nazwa ma charakter topograficzny i została utworzona drogą derywacji od podstawy apelatywnej: "głęboki" za pomocą formantu deminutywnego: "-ek".

Iwnica wypływa na Wzgórzach Radoniowskich w rejonie Rząsinki i Zamku Podskale. Uchodzi do Kwisy na prawym jej brzegu w Nowogrodźcu. Urzędowa nazwa związana była z występowaniem w dolinie potoku wierzb (salix), a szczególnie Wierzby iwy (Salix caprea), o czym zaświadcza historyczna nazwa. Polski hydronim jest kalką nazwy niemieckiej Ivenitz Bach, jedną z ładniejszych w tym mezoregionie. Nazwa polska ma charakter odapelatywny (iwa), a nazwa niemiecka była substytucją fonetyczną nazwy polskiej.

Kwilica jest lewym dopływem Srebrnej i wypływa ze Wzniesień Gradowskich. Bezdyskusyjnie najpiękniejszy polski toponim Pogórza Izerskiego. Zniewalająca żałość tej nazwy jest najlepszą rekomendacją jej słowiańskiego pochodzenia. Jednak polską urzędową nazwę nadano w roku 1951 wbrew niemieckiej nazwie: Zwicker Bach, w której jest mowa o ... binoklach! Być może jej słowiańska nazwa brzmiała kiedyś: Ćwikier lub Ćwirka i była nazwą onomatopeiczną. Konsekwencją udanego chrztu KUNM musi być również nazwa Kwiliń dla najwyższego wzgórza o niemieckiej nazwie Zwickerberg, które opływa Kwilica. Wzgórze to posiada dziwną i niestety urzędową nazwę: Wywóz. Sprzeczność łatwo wytłumaczyć: w pierwszym przypadku nazwę hydronimu ustaliła KUNM w składzie centralnym pod przewodnictwem W.Taszyckiego, a oronim "opracowała" Podkomisja Sudecka KUNM pod kierunkiem niezrównanego w swoich niedorzecznych pomysłach M.Orłowicza. Dodam jeszcze, że Orłowicz był o dwa lata szybszy od Taszyckiego. Nazwa pochodzi od bezokolicznikowej formy czasownika kwilić, oznaczającego żałosny głos ptaka lub noworodka z typowym dla polskich nazw rzecznych sufiksem -ica (Pilica, Łagowica, Lipnica, Opawica, Sośnica itp.).

Łużyca to lewy dopływ Czarnego Potoku, o długości ok. 10 km, wypływający w Górach Izerskich na zboczu Smreka. Nazwa historyczna, sygnalizująca spływ tego cieku w pobliżu granicy Łużyc, krainy etnicznej na pograniczu Śląska, Saksonii, Brandenburgii i Czech. Jej niemiecka nazwa: Lausitz Bach oznaczała: Łużycę, a łużyckie nazwy krainy brzmiały w dialekcie górnołużyckim: Łužica i dolnołużyckim: Łužyca, pokrywając się z polską nazwą potoku. Dlatego nazwa Łużyca jest choronimem pochodzącym od nazwy tej krainy, a nazwa Łużyce ma charakter topograficzny wywodzący się od ługu - bagna... Należy zwrócić uwagę na bardzo ubogą toponimię pochodzącą od nazw Śląska i Łużyc na granicy obu terytoriów. W sumie mamy zaledwie 6 nazw związanych z Łużycami: Łużyca, Łużyczka, Nysa Łużycka, Osiek Łużycki, Nawojów Łużycki i Łużycka Góra, oraz trzy toponimy związane ze Śląskiem: Nawojów Śląski, Gryfów Śląski i Lwówek Śląski. Tylko po stronie śląskiej występuje oronim Łużycka Góra, a po stronie łużyckiej żadne złożenie nie posiada przymiotnika "śląski". Poza tym na Pogórzu Izerskim nie ma nazewnictwa związanego z faktem zamieszkiwania Łużyc Wschodnich przed rokiem 1945 przez Serbołużyczan, chociaż po stronie czeskiej takie toponimy istnieją. Jeszcze w roku 1945 polscy osadnicy nazywali Radomice "Serbską Wsią" (nazwa etniczna!). Polska nazwa narodu Serbów Łużyckich pochodzi od słowa "pasierb" oznaczającego współplemieńca ssącego mleko tej samej matki.

Miligram jest potoczną nazwą wąskiej, lewej odnogi Bobru pomiędzy Włodzicami Małymi i Nową. Miligram to jedna tysięczna grama. Ta zaskakująca dla hydronimu polska nazwa jest ludową adideacją do nazwy Filigran. Jest to cienki srebrny drucik służący jako materiał do produkcji ażurowych wyrobów jubilerskich zwanych filigranami, później również jako znak wodny na papierze.

Misiura (Bär-Berg) to wzniesienie we Wzgórzach Radomickich pomiędzy Pławną Górną a Milęcicami. Misiura jest ładną i oryginalną nazwą wzgórza nadaną w roku 1949 przez KUNM. Pojawiła się pierwszy raz na "steciówce" w roku 1956, ale o dziwo nie było jej na pierwszej mapie Gór Izerskich PPWK w roku 1972. Nazwę utworzono formantem "-ra" od apelatywu misiu  tj. mały niedźwiedź, będącym spieszczeniem (hypocoristicum) od staropolskiej nazwy miedźwiedź - jedzący miód, (Bańkowski. ESJP).

Opałek jest dwuszczytowym wzniesieniem we Wzgórzach Radomickich. Druga, wyższa kulminacja ma nazwę Zgorzelisko. Nazwy wzgórz wskazują na dawną technikę pozyskiwania gruntów rolnych przez wypalanie lasu. Nazwa niemiecka Brandberg należy do często powtarzających się w Sudetach, ale jej polskie tłumaczenie jest bardzo ładne. Nazwa Zgorzelisko powstała pod koniec XXw. zastępując "steciowy" toponim: Społek z 1972r. Oronim jest nazwą odapelatywną, ponieważ opałek oznacza głownię lub opalony kawałek drewna.

Ślad to potok na Łużycach Wschodnich w tzw. Worku Żytawskim. Wpada na prawym brzegu do Jaśnicy, która jest lewym dopływem Miedzianki uchodzącej do Nysy Łużyckiej. Urzędowa nazwa polska jest bardzo ładną adaptacją fonetyczną nazwy niemieckiej (Schlader Bach). Ślad jest nazwą odapelatywną.

Świętoń [Kapellenberg], jest rozległym wzniesieniem na Wysoczyźnie Siekierczyńskiej na zachód od Lubania. Urzędowa nazwa polska jest bardzo oryginalna, zważywszy, że KUNM z reguły chrzciła tego typu obiekty "skażone kultem religijnym" tak, aby nie pozostawić najmniejszego śladu. Nazwa ma charakter osobowy lub kulturowy i wyprowadzono ją od staropolskiej nazwy osobowej Święc lub apelatywu święto.

Wysoka Stróża [Wachberg] to popularne na Przedgórzu Izerskim wzniesienie i pomnik przyrody, pomiędzy Grabiszycami i Miłoszowem. KUNM w latach czterdziestych ub.w. nie mogła wiedzieć, że nazwy obronne wyznaczają granice plemienne. Jerzy Jankowski swoją pracę doktorską: "Polskie terytoria plemienne w świetle toponimów obronnych" obronił na Uniwersytecie Wrocławskim dopiero w roku 1984. Autor do wyznaczenia terytoriów plemiennych i wielkoplemiennych zebrał ogółem ponad 850 toponimów, a punktem wyjścia stały się toponimy obronne typu: Osiek, Przesieka, Słup, Stróża i Zawada. Związek nazw obronnych z okresem plemiennym nie podlega dzisiaj żadnej dyskusji. Właśnie Stróża jest najczęściej używanym przez KUNM toponimem obronnym. Stróża była jedynym toponimem nie związanym z żadnym urządzeniem obronnym, lecz z powinnością pełnienia straży na słupie (tj. drewnianej, a później kamiennej wieży strażniczej), lub pilnowaniem innego obiektu (grodu, zamku, dwóru). Jeszcze w XIII w. niektóre rody rycerskie były wyznaczane do pełnienia stróży granic Ziem (np. granicy mazowiecko-pruskiej). Kiedy obowiązek stróży zamieniono na daninę składaną przez ludność feudałowi i przeznaczoną na utrzymanie zawodowych "stróżników" zwanych strażnikami, słowo stróża zniknęło z języka polskiego. Pozostał wyłącznie stróż jako najmita do pilnowania obiektu. Dlatego nazywanie obiektów fizjograficznych nazwami obronnymi jako nieumotywowanymi swoim desygnatem i w konsekwencji ahistorycznymi jest dosyć osobliwym rysem działalności KUNM. Dla współczesnych autorów (Słupiec, szczyt i skałka nad Augustowem!) powinno być wyraźnym ostrzeżeniem. Stróża była różnie zapisywana w dokumentach: Strosza, Stroza, Strosza, Stroscha, Strazne, Straze, Strossa, Strozek - to tylko kilka przykładów. Z powyższego wynika, że derywaty posiadały wspólną podstawę apelatywną: -stróż, -straż, czego nie można odruchowo odnosić do każdej nazwy niemieckiej typu Wach-Berg. Z wyjątkiem przypadków kiedy obiekt znajduje się na granicy plemiennej. Taki przypadek zachodzi właśnie co do omawianego obiektu. Od Nysy Łużyckiej granica terytorium Bobrzan na odcinku izersko-karkonoskim przebiegała następująco: Deutsch Ossig - Osiek Łużycki - Wysoka Stróża - Graniczna - Radoszków [Hegenwaldhauser] - St.Kamienica - Sobieszów - Zachełmie [Saalberg]. Hegenwald po niemiecku oznacza przesiekę, a Saalberg to Działowa Góra. Przy okazji muszę zauważyć, że automatycznie zmienia to nazwę sąsiedniego obiektu fizjograficznego: Kopka - Klein Wach-Berg - Mała Straża.

Zestawienie pięknych nazw dotyczy: pięciu cieków, czterech wzniesień i stawu, co wskazuje na monotonię nazewniczą i krajobrazową terenu. Wśród najładniejszych nazw Pogórza Izerskiego KUNM ma aż dziewięć trafień, a jedna nazwa jest pochodzenia ludowego. Oznacza to, iż na tym trudnym i rozległym obszarze, autorzy opracowań krajoznawczych czują się nieswojo. I dzięki Bogu!

Czytasz jedną ze stron artykułu. Przeczytaj także pozostałe: